Praca niewolnicza i wolna cz. 10

Wszystkie te wyrazy wskazują tylko na pewne stany psychiczne człowieka, które nie dadzą się dokładnie opisać i pomiędzy którymi nie ma wyraźnych granic. Powiemy ogólniej, że niewolnik pracuje głównie pod działaniem okoliczności zewnętrznych, bezpośrednia zaś przyczyna pracy człowieka wolnego tkwi w nim samym, w jego charakterze i skłonnościach.

Jeżeli zgodzimy się na taki punkt widzenia, to przyjdziemy łatwo do wniosku, że pomimo formalnego zniesienia niewolnictwa we wszystkich odmianach nie przestała istnieć praca niewolnicza. Człowiek, pracujący jedynie z obawy niedostatku, jakkolwiek prawnie wolny, musi być jako pracownik zaliczony do kategorii niewolników. Zresztą granica pomiędzy dwiema kategoriami nie da się wyraźnie oznaczyć.

Jedna i ta sama jednostka pracuje w pewnych okresach, jak niewolnik, w innych, jak człowiek wolny, nieraz także przymus zewnętrzny oddziaływa jednocześnie z pobudkami wewnętrznymi.

Pomimo to wszystko można sobie wyobrazić idealnego niewolnika, pracującego jedynie dzięki przymusowi zewnętrznemu, i idealnego pracownika wolnego, posłusznego jedynie pobudkom wewnętrznym. Pracownik zwykły zajmuje najczęściej położenie pośrednie. Stoi on bliżej jednego lub drugiego z owych ideałów zależnie od rodzaju pobudek pracy, które mają w nim przewagę.