Praca niewolnicza i wolna cz. 4

Hiszpania posiada ogromne bogactwa mineralne, naturę równie piękną, jak szwajcarska, doskonały klimat i glebę, a do tego niezrównane położenie geograficzne; pomimo to wszystko Hiszpania należy do najuboższych, najmniej oświeconych i najgorzej rządzonych krajów Europy. Krajowi temu brak zasadniczego warunku potęgi, t. j. wysokiej produkcyjności.

Prawdopodobnie najbardziej uderzający dowód naszego twierdzenia można znaleźć w Anglii. Niesłychaną potęgę polityczną i ekonomiczną tego kraju przypisuje się zwykle różnym sprzyjającym okolicznościom, niezależnym od człowieka. Wyspiarskie położenie ma zabezpieczać Anglię od najazdu, i jest głównym czynnikiem potęgi politycznej; dzięki temuż położeniu wśród oceanu kraj ten zdobył panowanie nad morzami i hegemonię w handlu wszechświatowym; olbrzymie pokłady doskonałego węgla miaty wywołać rozwój przemysłu angielskiego itd. Jeżeli jednak zanalizujemy dokładniej historię potęgi Anglii, to natrafimy w każdej dziedzinie na pracę angielską, jako na ostateczny fundament tej potęgi. Wielka produkcyjność pracy wywołała ten zadziwiający rozkwit.

Zobaczmy np., jaką rolę w tym rozkwicie odegrało położenie geograficzne. Położenie to samo przez się wcale nie broni Anglii od najazdu, i kraj ten w czasach historycznych był kilka razy zdobywany przez różnych najeźdźców.