Praca niewolnicza i wolna cz. 8

Nawet powodzenie wojenne jest głównie owocem pracy, a zatem zależy od produkcyjności. Twierdzenie to może się wydać na pierwszy rzut oka paradoksem, gdyż w historii wojny uwaga nasza zwraca się głównie na moment przełomowy, na rozstrzygającą bitwę. Ale moment ten jest tylko jednym ogniwem w całym łańcuchu wydarzeń. Poprzedza go zawsze długi okres przygotowawczy, w którym nie męstwo żołnierza, lecz produkcyjność całego organizmu zwanego armią, oraz produkcyjność społeczeństwa, które tę armię stworzyło, główną odgrywa rolę. Strona, posiadająca większą produkcyjność, rozporządza w chwili rozstrzygającej potężniejszymi środkami moralnymi i materialnymi, a zatem ma lepsze widoki zwycięstwa.

Rozważania poprzedzające pomimo szkicowego charakteru nie pozostawiają, zdaje się, wątpliwości, że produkcyjność przeciętna odgrywa w losach narodu niezmiernie doniosłą role. Od niej zależy, czy dany naród ma być wolny, oświecony i zamożny, czy też ma żyć w niewoli, w ciemnocie i nędzy. Teraz wypada z kolei zastanowić się nad pytaniem, jakie właściwości natury ludzkiej wywierają na produkcyjność wpływ zasadniczy.